Vanaf de late middeleeuwen zorgden de Diestse schuttersgilden mee voor de veiligheid en ordehandhaving in de stad. Ze bewaakten de poorten en de openbare waterputten. Wanneer de noodklok ging, verzamelden ze op de Grote Markt.
De drie belangrijkste schuttersgilden waren:
- De Sint-Jorisgilde
- De Sint-Sebastiaansgilde
- De Sint-Barbaragilde
De Sint-Jorisgilde
Deze gilde bestaat uit de schutters van de grote voetboog. Deze gilde is wellicht ontstaan in het midden van de 14de eeuw. De heer van Diest was hun hoofdman.
De pijlen van de grote voetboog hadden een grote reikwijdte en konden zelfs een harnas doorboren. Omdat het laden lang duurde, werd nadien overgeschakeld op een lichtere kruisboog. De schutters droegen een rood overkleed en een effen muts, en voor sommige taken zelf een helm en een licht harnas. De leden moesten zelf het harnas aankopen, waardoor de Sint-Jorisgilde enkel toegankelijk was voor de gegoede burgers. Het stadsbestuur zorgde voor de bewapening van de gilde.
In 1450 werd de Allerheiligenkapel aan de gilde geschonken voor het houden van erediensten. De Sint-Jorisgilde richtte eind 15de eeuw een schuttershof op in de Schuttershofstraat waar ze schietoefeningen organiseerden.
De Sint-Sebastiaansgilde
Deze gilde bestaat uit de schutters van de handboog, bestond al sinds 1389. De gilde ontstond uit een kleinere schuttersgilde die instond voor de verdediging van de Beverenpoort (Hasseltsepoort). De meeste leden waren dan ook van daar afkomstig.
De gilde oefende in de buurt van de Toeterstoren, de hoogste wachttoren van de stad die zich op de Citadel bevond. Het stadsbestuur zorgde voor de bewapening van de gilde.
De Sint-Barbaragilde
Deze gilde gebruikte vuurwapens en werd omstreeks 1444 opgericht, de periode dat vuurwapens een grote verspreiding kenden. Ze gebruikten de Sint-Barbarakapel in de Nieuwstraat (Guido Gezellestraat) als gebedshuis. De Sint-Barbaragilde gebruikte De Verloren Cost als oefenplaats, een verdedigingstoren nabij de Schaffensepoort.
De gilde moest zelf instaan voor de kosten van de bewapening, waardoor ook deze gilde enkel toegankelijk was voor de gegoede burgers.
Anno 2022
In de loop der tijd verdween het militaire karakter van de schuttersgilden en werden het vrijetijdsverenigingen. Wel beheersen ze nog steeds de kunst van het handboog- en kruisboogschieten.
De schuttersgilden organiseren ook elk hun eigen gildebal. Het bekende Gildenbier werd destijds alleen gedronken tijdens de gildebals. De biervaten werden onder bewaking bewaard in de kelders van het stadhuis. Elke gilde heeft ook zijn eigen dans, die tot op de dag van vandaag nog uitgevoerd wordt.